مصاحبه اختصاصي با: دکتر عبدالمجيد طرابلسي وزير اوقاف سوريه

وقف در کشورهاي اسلامي جايگاه ويژه‏اي دارد و هر يک از دولت‏ها به نوعي سعي در گسترش آن دارند، به‏منظور آگاهي از جايگاه وقف در کشورهاي اسلامي مصاحبه‏اي با وزير اوقاف سوريه آقاي دکتر عبدالمجيد طرابلسي انجام داده‏ايم که در پي مي‏آيد.
کليه مذاهب اسلامي، وقف را پشتوانه اجتناب‏ناپذير اقتصاد ملي و اقتصاد اسلامي دانسته و هدف اصلي وقف را تحقق منافع عمومي و تأمين آسايش جامعه و بهبود سطح زندگي مردم و بازسازي و توسعه مساجد و حمايت از مبلغان و ائمه مساجد و گسترش آموزش علوم فقهي و مذهبي و گشايش مدارس حفظ و آموزش تلاوت قرآن‏کريم و علاوه بر اينها، اهتمام به امور کشاورزي و صنعتي و بازرگاني مي‏شمارند. اين امر نشان مي‏دهد که ميدان فعاليت وقف بسيار گسترده و پردامنه است و منحصر به فعاليتهاي نيکوکاري و احسان‏خواهي نمي‏شود؛ بلکه در عمق رويدادهاي اقتصادي جامعه ريشه دارد.
بيان فلسفه سياسي و اجتماعي وقف، اين تفکر را روشنتر مي‏کند که هدف وقف، ترسيم خط‏مشي صحيح جامعه و تعيين زمينه حرکت و نهضت آن و حضور مؤثر در فعاليتهاي اجتماعي دولت اسلامي است.
عده‏اي گمان مي‏کردند که وقف، صرفا يک موضوع مذهبي است و هيچ فلسفه، خاصي ندارد. اين اشتباه محض ناشي از درک نکردن مفهوم وقف است؛ چرا که احکام اسلام شمولي و کلي است و منحصر به بخش معيني نمي‏باشد. از ارکان اين تشريح مبين، حبس اموال و املاک و وقف آن جهت مصارف نيکوکاري و خدمات اجتماعي است. براي تثبيت اين مفهوم، حضرت رسول اکرم (ص) سرزمين «بيـرحاء» را بـه عنـوان اولين موقوفه در اسلام قرار داد؛ سپـس خليـفـه دوم باغـات «سواد العراق» را جهت حمايت از لشگريان اسلام و استفاده از درآمد آن براي فتوحات اسلامي به حبس و وقف درآورد. اگر به تاريخ ممتد حکومت اسلامي نگاهي گذرا داشته باشيم، درمي‏يابيم که وقـف همـواره در تمـامي فعاليتهـاي عمومـي جامعه، نقش داشته و از درآمد آن براي بهبود آمـوزش و پـرورش و کمـک به مستمندان و نيازمندان و بيماران و سالمندان و حتـي براي حـمايـت و حفـاظت از جانوران نيز استفاده مي‏شده است؛ بدين معني که بسياري از وزارتخانه‏هاي فعـلي؛ مانند آمـوزش و پـرورش و آموزش‏عالي و بهداري و کـار و امور اجتمـاعي و اقتصـاد و غيره از درآمدهاي سرشـار و فـراوان موقـوفات اسلامي اداره و گردانده مي‏شد.
از ديرباز تاکنون، موقوفات نقش سازنده و موثر خود را در جامعه اسلامي ايفا مي‏کند و اين در شرايطي است که تباهي و تحريفهاي سهمگيني در جهان عرب و اسلام به آن وارد شده و ميزان حضور آن، در قالب يک وزارتخانه مخصوص با همين اسم منحصر گرديده است.
شايد بسيار مفيد باشد که به مباني ديني وقف و ارکان آن آشنا شويم که عبارتند از:
1ـ اعتماد بر ايمان مطلق به خداوند متعال و پيامبران و کتب آسماني و فرشتگان و روز معاد و قضا و قدر.
2ـ تکيه بر کارهاي نيک و تعاون و همياري (تعاونوا علي‏البرّ والتقوي)
3ـ اعتماد وقف به مفهوم صدقه جاريه در اسلام.
4ـ استفاده از اهل اخوت خالصانه اسلامي.
5 ـ گسترش بخشهاي اقتصادي و اجتماعي و تربيتي و علمي در جامعه.
در همه موارد فوق، واقف با وجدان بيدار و آگاهي و ايمان قطعي به پاداش الهي و کسب رضاي خداوند و قبول او اقدام به وقف املاک و مستغلات مي‏کند، و مومنين براي تقرّب به پروردگار، زمينها و ملک خويش را به عنوان زاد و توشه قيامت به خدا تقديم مي‏دارند. (و تزوّدوا فانّ خير الزاد التقوي)
سخن گفتن از وقف، ناخودآگاه ما را به سخن درباره شرايط واقف مي‏کشاند؛ فردي که مال يا زمينش را در راه خدا وقف و حبس کرد تا در مورد معيني مانند مسجد يا مدرسه يا دستگيري از فقرا يا طرحهاي خيريه مصرف گردد. نمي‏توان اين شرطها را تغيير داد و بايد به بندبند آن ملزم شد و عمل کرد. بايد زمينه ارتکاب فعل حرام مسدود گردد و نهادي که نظارت و سرپرستي بر وقف را به عهده دارد، همان‏گونه که فقها تعيين کرده‏اند موقعيت وقف و شرايط واقف را رعايت و موبه‏مو عمل کند؛ چرا که «المشروطة شرطا کالمعروف عرفا» (موارد شرط شده، مانند عرف و آيين‏نامه عمل مي‏شود.) به همين منظور، ثبت اوقاف در سازمان ثبت املاک و اسناد يا محاضر رسمي، امري ضروري است، تا کليه شرايط و قيدوبندهاي واقف ثبت شود و دقيقا به مفاد آن عمل گردد، و دادگاه و محاکم شرع نيز وظيفه نظارت بر اجراي دقيق آن را داشته باشد.
قبلاً اوقاف بر دو صورت بود: يکي اوقاف «ذريه» دومي اوقاف «خيريه» که اوقاف ذريه مخصوص اولاد و فرزندان و ذريه انسان است. اين حالت در سوريه از سال 1328 لغو خواهد شد و املاک و موارد با همکاري محاکم شرع تصفيه شد؛ اما در اوقاف خيريه به محض تثبيت آن در سازمان ثبت املاک، کار نظارت وزارت اوقاف و انجام تعهدات وقفي آغاز مي‏شود.
شکي نيست که موقوفات در جاي‏جاي جهان پهناور اسلام پراکنده هستند و نگهداري آنها و توسعه درآمدهاي حاصله، از وظايف مسؤولان و سرپرستان وقف؛ بويژه وزارت اوقاف مي‏باشد، و ناگفته پيداست که بسياري از موقوفات، امروزه به صورت اماکن باستاني و مراکز فرهنگي و کتابخانه‏هاي عمومي درآمده‏اند و حرکت پيشرفت و ترقي مملکت را به پيش مي‏برند. بايد از اين ميراث فرهنگي عظيم حمايت کرد و اگر اين موقوفات به صورت مساجد تاريخي و مراکز فکري و فرهنگي هستند، بايد به صورت مستمر بازسازي شوند و همگام با زمان، از آن محافظت شود تا در جهت شکوفايي سياحت و فرهنگ و اقتصادي مملکت مؤثر باشند.
امروزه بسياري از کشورهاي اسلامي، مجازات سختي براي افرادي که به موقوفات، تعدّي و تجاوز کنند در نظر گرفته‏اند و مي‏کوشند تا اماکن وقفي، خالي از هر گونه دستبرد و سوءاستفاده و طبق وقفنامه و شرايط واقف و صرفا براي رضاي خداوند بماند.
نظريه کلي درباره وقف، جهاني بودن آن است که بر اساس وسعت و گسترش منافع مسلمانان جهت يابد؛ مثلاً «اگر در اندلس و صقليه يک دانشگاه علمي وقف شده، منافع آن قطعا شامل همه مسلمانان جهان شده است، پس سزاوار است که مسلمانان دست‏به‏دست همديگر بدهند و بکوشند تا موقوفات بزرگ و کوچک احيا شود و فوايد آن فراگير و شامل همه مسلمين گردد.
از آنجائي که مسلمانان از ثمره‏هاي وقف استفاده مي‏کنند؛ لذا ديد کلي اين است که از اين طريق، رضاي خداوند منان جلب شود؛ اما تشکيلات و مؤسسات غربي که نام برديد، هدفشان استثمار بشر و سوددهي کامل است و هيچ‏گاه منافع مردم و دولت يا مستضعفان را در نظر نمي‏گيرند و تنها هدفشان گسترش ثروت سرمايه‏داران است، لذا انگيزه و اهداف وقف در اسلام با اين کارتلها و تراستها تفاوت ريشه‏اي دارد و قابل قياس نيست.
اکنون که به ابعاد گسترده وقف در حکومت اسلامي و به نقش آن در پشتيباني از ساير نهادها آشنا شديم بايد مردم را به اين اصل اسلامي تشويق و ترغيب کنيم تا سرمايه‏هاي خود را در جهت منافع جامعه اسلامي و اعتلاي فرهنگ اسلام و حمايت از سپاهان اسلام وقف کنند؛ چرا که اين تجربه قبلاً امتحان شده و راه هموار است تا مجددا آزمايش شود و بار ديگر شاهد عظمت و مجد اسلام شويم.
وزارت اوقاف سوريه با درک اين مفاهيم در راه گسترش وقف و ميراث‏گذاري، گامهاي مؤثري برداشته و اکنون در سازندگي کشور و آبادي و نهضت عمراني آن سهيم است و از حمايت رياست‏جمهوري برخوردار است. مجله نهج الاسلام ارگان اين وزارتخانه است و مي‏کوشد تا مفاهيم وقف و اصول شرع مبين را به سبک نوين و معاصر ارائه دهد و براي مشکلات امروز بشر با تکيه بر مفاهيم والاي اسلامي، راه‏حل نشان دهد و فردايي بهتر براي انسان و ميهن و امت اسلامي بسازد.
منبع: ميراث جاويدان